Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy, którego początki sięgają pierwszej połowy XVII w., to krajobraz kulturowy zlokalizowany na południe od Krakowa, który obejmuje obszar gór Żar i Lanckorońskiej. To niezwykłe świadectwo religijności i kultury było pierwszym założeniem typu „wielkich kalwarii” w Polsce i stało się pierwowzorem dla licznych późniejszych realizacji. Wśród kalwarii europejskich wyróżnia się indywidualizmem rozwiązań i szczególnym zespoleniem „sacrum” z naturą oraz nieprzerwaną tradycją odprawianych tu misteriów. To sanktuarium pasyjno-maryjne jest wybitnym przykładem realizacji idei kalwarii w dobie kontrreformacji, która przyczyniła się do rozwoju pobożności w formie ruchu pielgrzymkowego. Park pielgrzymkowy, ogród modlitwy, jest ściśle związany z treściami Męki Pańskiej i życia Matki Boskiej.
Pomysłodawcą i fundatorem założenia był Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski i starosta lanckoroński, który zatrudnił Feliksa Żebrowskiego, wybitnego matematyka, astronoma i geodetę aby stworzył kopię Jerozolimy takiej, jak wierzono, że istniała za czasów Chrystusa. Korzystając z systemu pomiarów, który opracował, wpisał ją w naturalny krajobraz i lokalną topografię. Umiejętnie wykorzystano tu naturalne cechy terenu, nadając elementom topografii nazwy odwołujące się do krajobrazu Świętego Miasta (np. Dolina Cedronu, Góra Oliwna, Golgota) i dopełniając je budowlami, które są połączone ścieżkami i trzyrzędowymi alejami drzew, symbolizującymi starożytne drogi.
Charakterystyczne cechy parków i ogrodów projektowanych w stylu włoskiego renesansu i francuskiego baroku stapiają się tu z manierystyczną wolnością i nieregularnością. Stąd też występowanie licznych osi widokowych pomiędzy różnymi elementami kompozycji, jak również serii wspaniałych panoram nie tylko samego parku, ale także Tatr czy Krakowa.
Zespół sakralny składa się z klasztoru z Bazyliką oraz kilkudziesięciu kościołów, kaplic i innych obiektów architektonicznych. Budowle, których forma reprezentuje najwyższe wartości artystyczne manieryzmu wzniesiono w latach 1605-1632, z których 14 pierwszych kaplic jest autorstwa Pawła Baudartha. Pozostałe powstawały sukcesywnie od XVII do początku XX w. Dróżki pielgrzymkowe łączące obiekty architektoniczne pierwotnie zostały wyznaczone poprzez wycięcie szerokich traktów w zwartym drzewostanie leśnym. Z powodu wycinki drzew z czasem krajobraz stawał się coraz bardziej otwarty. Dlatego też w XVIII w., aby trwale wydzielić na terenach otwartych dróżki w ich pierwotnym rozplanowaniu, obsadzono je alejami drzew, co wzbogaciło kompozycję przestrzenną Kalwarii.
Architektura parku pielgrzymkowego oraz krajobraz komponowany stanowią również plenerową scenografię dla misteriów Drogi Krzyżowej i Pogrzebu Matki Bożej, które są tu odprawiane nieprzerwanie od początku XVII w., od ponad 400 lat, z udziałem wielotysięcznej rzeszy pielgrzymów i turystów.
Kalwaria Zebrzydowska stanowi wyjątkowy pomnik kultury, w którym krajobraz naturalny wykorzystano jako miejsce symbolicznego odzwierciedlenia wydarzeń Męki Pańskiej w formie kaplic i alejek. W rezultacie powstał niezwykle piękny krajobraz kulturowy pełen walorów o wymiarze duchowym, na obszarze którego naturalne i stworzone przez człowieka elementy łączą się w harmonijny sposób.
Kontrreformacja pod koniec XVI w. doprowadziła do rozkwitu kalwarii, które powstawały w całej Europie. Kalwaria Zebrzydowska to wyjątkowy przykład tego typu wielkoprzestrzennego założenia krajobrazowego, która łączy w sobie naturalne piękno z celami o wymiarze duchowym oraz charakterystyczne cechy parków projektowanych w stylu barokowym.
Wszystkie elementy, które wykazują wyjątkową uniwersalną wartość Kalwarii Zebrzydowskiej: manierystycznego zespołu architektoniczno-krajobrazowego oraz parku pielgrzymkowego znajdują się w granicach dobra o powierzchni 390 ha, które jest otoczone strefą buforową o powierzchni 2600 ha. Na dobro składa się cały obszar komponowanego krajobrazu Kalwarii Zebrzydowskiej (oryginalny układ kompozycyjno-przestrzenny, nadal w pełni czytelny), wraz ze wszystkimi jego elementami architektonicznymi oraz łączącymi je dróżkami i alejami.
Zmiany cywilizacyjne oraz aktywność budowlana i inwestycyjna indywidualnych właścicieli nieruchomości położonych w granicach dobra, generują szereg problemów i zagrożeń dla kompozycji i percepcji krajobrazu kulturowego.
Dobro zachowało swoją autentyczność jako zaprojektowany krajobraz kulturowy, wyrażoną w niezmienionej lokalizacji i otoczeniu, formie, stylu architektonicznym, wykorzystywanych materiałach oraz funkcji. Jego oryginalna kompozycja przetrwała prawie nienaruszona, jak również zostały utrzymane topograficzne i symboliczne relacje pomiędzy elementami naturalnymi i stworzonymi przez człowieka. Poszczególne budowle przetrwać w ich oryginalnych lokalizacjach i formach.
Działania konserwatorskie przeprowadzono z troską i szacunkiem dla szerokiej koncepcji Kalwarii jako parku pielgrzymkowego. Dobro do dnia dzisiejszego służy zgodnie ze swoim pierwotnym celem jako sanktuarium dla pielgrzymów, reprezentując nieprzerwaną ciągłość tradycji trwającej cztery wieki. Ruch pielgrzymkowy i misteria kalwaryjskie nawiązujące do tradycji z początku XVII w. stanowią współcześnie żywy i autentyczny sposób użytkowania historycznej scenografii krajobrazowej.
Dobro jest objęte ochroną na najwyższym poziomie ochrony prawnej w Polsce na szczeblu krajowym, na mocy przepisów chroniących dziedzictwo (poprzez wpis do rejestru zabytków oraz uznanie za Pomnik Historii), przepisów z dziedziny ochrony przyrody oraz planowania przestrzennego. Uzupełnieniem systemu ochrony prawnej są decyzje samorządu lokalnego zawarte w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, przyjęte z udziałem konsultacji społecznych.
Opieka i zarządzanie częścią sakralną zespołu z kościołami, kaplicami i dróżkami pielgrzymkowymi oraz częścią terenów zalesionych spoczywa na ich właścicielu – klasztorze o.o. Bernardynów. Pozostały obszar dobra – krajobraz kulturowy lasów, pól uprawnych i terenów z zabudową mieszkaniową – ma złożoną strukturę własnościową. Prace remontowe i konserwatorskie wymagają każdorazowo zatwierdzenia programu prac i stosownego pozwolenia ze strony państwowych służb konserwatorskich. Monitoring stanu zachowania substancji architektonicznej oraz przestrzeni krajobrazowych jest systematyczne prowadzony od lat.
link unesco whc: goo.gl/1UWBh9
