Około 1596 r. na wsch. zboczu góry Żar wojewoda krakowski i starosta lanckoroński Mikołaj Zebrzydowski h. Radwan, słynący ze skłonności do ascetycznego trybu życia, wybudował drewnianą pustelnię, która miała mu służyć do wypełniania pobożnych praktyk. W 1599 r. Hieronim Strzała, dawny dworzanin Mikołaja Zebrzydowskiego, przywiózł wojewodzie krakowskiemu na zamek do Lanckorony dwa gipsowe modele znajdujących się w Jerozolimie kaplic: Krzyża Świętego i Bożego Grobu. W zaledwie dwa lata później zakończyła się na Górze Żar budowa kaplicy Ukrzyżowania, która już w 1609 r. z wolno stojącego obiektu zmieniła się w jeden z elementów składowych złożenia przestrzennego, przypominającego układem Ziemię Świętą.
W 1604 r. Zebrzydowski, będąc pod wpływem dzieła Christiana Kruik van Adrichema (łac. Christianus Crucius Adrichomius) pt. Theatrum Terrae Sanctae, postanowił ufundować pierwszą w Polsce kalwarię, wzorowaną na układzie przestrzennym Jerozolimy z czasów Jezusa. Wpisanie topografii Jerozolimy w lokalny krajobraz było pierwotnym zamysłem matematyka Feliksa Szczęsnego Żebrowskiego, który tak rozmierzył teren, by relacje pomiędzy kaplicami odpowiadały ich jerozolimskim prototypom. Na podstawie map z dzieła Christiana Kruik van Adrichema i wiedzy komisarza Ziemi Świętej o. Chryzostoma a Capranica, przebywającego w Polsce od 1604 r., Żebrowski rozmierzył teren pod projektowaną drogę krzyżową. Podobieństwo tutejszej topografii terenu z krajobrazem Ziemi Świętej pozwoliło Żebrowskiemu nazwać górę Żar Golgotą, wzniesienie pod Lanckoroną Górą Oliwną, lekki pagórek Górą Syjon, wzniesienie pod dzisiejszym Pałacem Piłata Górą Moria, a przepływający potok Skawinkę – Cedronem. Odległości między kaplicami nie zgadzały się Żebrowskiemu z relacjami przestrzennymi z prototypu, dlatego wyznaczył odległości między kaplicami proporcjonalnie do oryginalnych – jerozolimskich. W l. 1605-1617 powstały pierwsze kaplice związane z Męką Pańską i pustelnia Pięciu Braci Polaków z kaplicą Marii Magdaleny, a ich projektantem był złotnik i architekt Paulus Baudarth. Już w czasie pierwszej fazy budowy kaplic, w 1608 r. odprawione zostało nabożeństwo pasyjne z udziałem lokalnej ludności, a w 1611 r. został wydany drukiem pierwszy przeznaczony dla pątników kalwaryjskich podręcznik do nabożeństwa pasyjnego (autorstwa o. Mariana Postękalskiego). W 1612 r. pątnicy otrzymali od papieża Pawła V odpust zupełny za pobożne odprawienie Męki Pańskiej przy kalwaryjskich stacjach pasyjnych, a przed 1613 r. odbyły się pierwsze maryjne nabożeństwa dróżkowe od Grobu Chrystusa do Domku Maryi, zw. Drogą Współcierpienia Matki Bożej oraz procesja w uroczystość Wniebowzięcia NMP na pamiątkę Śmierci, Pogrzebu i Chwały Matki Boskiej. W przedziale 1608-1617 ukształtował się w pełni ceremoniał nabożeństw pasyjnych, związany z istniejącymi już kaplicami. Syn Mikołaja, Jan Zebrzydowski w latach 1623-1641 wybudował kolejne kaplice, które przyczyniły się do powstania w latach 1630-1632 nabożeństwa Dróg Boleści, Pogrzebu i Triumfu Matki Bożej autorstwa o. Mikołaja ze Skalbimierza. W XVII w. został wzniesiony Kościół Trzeciego Upadku i kolejne kaplice: Namaszczenia, Plączących Niewiast, Betsaida. Do 1870 r. trwały budowy ostatnich trzech obiektów: Mostu Anielskiego, Kaplicy św. Jana Nepomucena i Kaplicy Omdlenia Matki Bożej, które nie miały już większego wpływu na ukształtowany ceremoniał misteriów i dróżek kalwaryjskich.
Pierwotny zamiar Zebrzydowskiego przewidywał zabudowę prywatną w przestrzeni pomiędzy kaplicami tak, aby Kalwaria urosła do rangi miasta – polskiej wiernej kopii Jerozolimy. Ludność nie zajęła jednak przestrzeni między kaplicami, a zabudowa indywidualna przeniosła się do powstającego u stóp kompleksu kalwaryjnego miasta (lokowanego w 1617 r.). W 1777 r. Józef Czartoryski zalecił obsadzenie dróżek lipami i kasztanowcami, by oddzielić przestrzeń sakralną od pól uprawnych. Nabożeństwo dróżek kalwaryjskich jest spuścizną po wycofanych przez Sobór Trydencki dramatyzacjach liturgicznych i jednocześnie odzwierciedleniem idei ruchu kontrreformacyjnego. Dróżki, misteria wielkopostne i procesje są rożnego rodzaju potrydenckimi formami wtajemniczania wiernych w prawdy wiary i służą pogłębianiu religijności. Ceremoniał dróżek jest do dnia dzisiejszego spoiwem całego założenia krajobrazowo-przestrzennego, a wszystkie stosowane środki: teksty ewangeliczne, rozważania, pieśni i praktyki pokutne oraz wpisane w krajobraz naturalny formy plastyczne mają służyć religijnemu przeżyciu. Forma kalwarii i jej rozwiniętego theatri Terrae Sanctae była sposobem przybliżenia pamięci o wydarzeniach z czasów Jezusa, wciągnięcia wiernych do pełniejszego osobistego w nich udziału, a przez to do współprzeżywania Męki Jezusa. Z racji, że założenie kalwaryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej to nie tylko dziedzictwo materialne, ale również niematerialne, w opisach obiektów pozwoliłem sobie na wprowadzenie informacji zw. z obchodem dróżek kalwaryjskich i rolą omawianych kaplic w ich przebiegu.
Artykuł ze strony
https://zabytek.pl/pl/kolekcje/architektura-i-krajobraz-drozek-w-kalwarii-zebrzydowskiej
Fotografia kaplicy Złożenia ciała Jezusa do grobu Ludwik Schneider
