BOŻOGROBCY W POLSCE
Bardzo niewielu polskich rycerzy było uczestnikami wypraw krzyżowych czy też pielgrzymami do Jerozolimy. Spowodowane to było znacznymi trudnościami komunikacyjnym, ogromnymi kosztami wyprawy, która niejednokrotnie trwała kilka lat. Jednym z nielicznych krzyżowców był książę Jaksa Gryfita z Miechowa. On to, jak podaje rocznik kapituły krakowskiej, wyprawił się do Ziemi Świętej w 1162 r. Zapisy miechowskie mówią, że powrócił w 1163 r. przywożąc ze sobą Marcina zwanego Gallusem, zakonnika herbu „Wielbłąd”. Nie sposób nie wspomnieć tu bardziej dokładnie o Jaksie. Jest to znamienna postać historyczna budząca wiele sprzeczności i sprawiająca historykom wiele problemów. Do dnia dzisiejszego nie sposób ustalić czy było dwóch Jaksów: z Miechowa i z Kopanicy, czy też byli oni tą samą osobą. Trudno właściwie uznać, że w tym samym okresie żyli dwaj znamienici możnowładcy tego samego imienia i nie nadano im żadnych przydomków dla rozróżnienia.
Jaksa urodził się prawdopodobnie około 1115 r. Znaną datą z jego życia jest zapisany w kronikach z 1145 r. ślub z Agapią – córką Piotra Włostowica zwanego Duninem. Miał trzy córki i syna, który został zakładnikiem Czechów gwarantującym dotrzymanie przez Polaków warunków pokoju. W 1158 r. na jego pogrzebie Jaksa przebywał w Pradze. W latach 1162-63 w warunkach trwających niepokojów pielgrzymował do Jerozolimy. W 1166 r. uczestniczył w zjeździe w Jędrzejowie, gdzie wystąpił razem ze szwagrem Świętosławem przeciwko księciu seniorowi Bolesławowi Kędzierzawemu. Zmarł w 1176 r. nie doczekawszy konsekracji budowanego kościoła w Miechowie ani kościoła św. Michała we Wrocławiu.
Jaksa przebywając w Jerozolimie spotkał Stróżów Grobu Chrystusowego i jak wielu innych pielgrzymów doznał od nich serdecznej opieki. Wtedy powstał zamysł sprowadzenia zakonu do Polski. Za zgodą patriarchy jerozolimskiego sprowadził zakonników do Miechowa i uposażył ich nadając oprócz Miechowa wsie Komorów i Zagórzyce (obecnie Zagorzyce). Wkrótce podjęto prace nad wzniesieniem zabudowań klasztornych i budową nowej świątyni pod wezwaniem Świętego Grobu, która konsekrowana była przez biskupa Gedkę 15 lipca 1185 r. Książę Bolesław Kędzierzawy na prośbę Jaksy zatwierdził fundację klasztoru i przekazał bożogrobcom immunitet obejmujący zwolnienie z ciężarów prawa książęcego. Zwolnienia te potwierdzili kolejni władcy – Kazimierz Sprawiedliwy i Mieszko Stary. Klasztor miechowski wsparły licznymi nadaniami możne rody: Włostowiców (Łabędzie), Lisowie-Gryfici, a także Jan i Andrzej (Wierzbnowie), przedstawiciele Powałów (Wojsław, Żyron i Olton) oraz Strzegoniów (Gniewomir z żoną i synem Imbramem). Majątek powiększyły darowizny samych kanoników miechowskich oraz nadania ich rodzin. Posiadłości bożogrobców wymienione w dokumencie Monacha, które łącznie obejmowały aż 34 osady, a także saliny i dziesięciny, koncentrowały się w czterech głównych kompleksach majątkowych – wokół Miechowa, Chełma k. Bochni, Skaryszewa i Gniezna.
Kanonicy miechowscy już w XII w. zorganizowali sanktuarium pielgrzymkowe wokół kopii Grobu Chrystusa. Wskazuje na to wezwanie nowej świątyni klasztornej – Świętego Grobu. Trzeba dodać, że Jaksa przywożąc zakonników z Jerozolimy przywiózł ziemię zebraną spod Grobu Chrystusa. Ziemia ta jako swoiste relikwie została rozsypana i na niej powstał pierwszy kościół i klasztor. Po 1198 r. nastąpił szczególnie ożywiony rozwój zakonu. Powstały nowe klasztory bożogrobców i to zarówno na terenach, gdzie zakon posiadał już swe placówki czyli w Małopolsce i Wielkopolsce, jak i tam, gdzie ich wcześniej nie było czyli na Śląsku, a później na Mazowszu. Miechowici pojawili się także poza terenami państwa polskiego – na Węgrzech. Pod koniec XV w. na terenie Polski istniało już ponad trzydzieści różnego typu placówek zakonu.
Wzrost znaczenia i zamożności klasztoru spowodował zakusy władzy świeckiej w kierunku uszczuplenia jego zasobów. Na zachodzie Europy powstała już wcześniej instytucja komendy, która dotarła i do polskich ziem. Dawała ona możliwość wyznaczania przez świeckie władze przełożonych klasztoru bez uzgadniania spraw personalnych z władzami zakonnymi. Doprowadzało to niejednokrotnie, że przełożonymi klasztorów zostawali ludzie bez święceń kapłańskich oraz bez znajomości spraw koniecznych do pełnienia takich funkcji
Prepozyci generalni komendatoryjni pojawili się w Miechowie w 1567 r. Pierwszym został mianowany Szymon Ługowski, kanonik krakowski i poznański oraz notariusz skarbu królewskiego. Dał się on niestety poznać jako bardzo zły przełożony generalny, który zabiegał o majątek klasztorny, a dysponował nim samowolnie według własnych korzyści. Na szczęście kilku komendatariuszy zasłużyło na dobrą pamięć zakonników – byli to: bratanek króla Stefana Batorego Andrzej (późniejszy kardynał i przyjaciel Karola Boromeusza), Maciej Łubieński (współautor statutów uchwalonych przez kapituły generalne zakonu w latach 1621 i 1625, które zatwierdzone przez papieża Urbana VIII obowiązywały aż do kasaty zakonu) oraz Piotr Koryciński (prepozyt w latach 1677-1680). Dzięki trwałemu oporowi zakonników wobec narzucania im zwierzchników doszło do likwidacji stanowiska prepozyta komendatoryjnego w 1737 r. Wtedy to przełożony klasztoru otrzymał tytuł: praepositus generalis claustralis infulatus, a został nim kustosz Stanisław Stępkowski.
W miechowskim klasztorze największym i najliczniej obsadzonym, w czasach największej świetności klasztoru żyło około 60 zakonników (do dzisiaj możemy naliczyć w głównym budynku 60 pojedynczych cel). Liczebność zaś wszystkich zakonników szacuje się na około 150-180. Miechowski klasztor posiadał wspaniałą bibliotekę, archiwum i skryptorium, gdzie powstawały dzieła opracowywane przez zakonników. Tu przepisywano tomy znanych filozofów i ojców kościoła, ale tworzono także dokumenty, które służyły całemu kościołowi. To wszak bożogrobcy opracowali i rozpowszechnili w kościele uroczyste obchody okresu Wielkiej Nocy. Oni są autorami liturgii triduum paschalnego. Odkryte najstarsze polskie zapisy tzw. „kazania świętokrzyskie” prawdopodobnie powstały w miechowskim skryptorium. Tu wreszcie pracował znamienity historyk Samuel Nakielski autor dzieła, które posłużyło jako źródło wielu późniejszym znakomitym historykom.
Reguła zakonna świętego Augustyna oraz charakter działania zakonu spowodował, że bożogrobcy byli zakonem kleryckim. Praca duszpasterska wymagała, aby członkowie zgromadzenia posiadali święcenia kapłańskie. Miechowska świątynia jako miejsce, gdzie uroczystości odprawiane były przez najwyższe władze zakonu posiadała odpowiednie wyposażenie. Jednym z jego elementów był specjalny tron prepozyta. Było to wielkie „karło pod baldachimem stojące” – jak to określali zakonnicy – po stronie ewangelii ozdobione insygniami władzy prepozyta – godłem bożogrobców – podwójnym krzyżem oraz mitrą i pastorałem.
756 lat działalności bożogrobców w Polsce zakończył ukaz carski likwidujący zakon w 1819 r. Podobnie jak w zaborze rosyjskim, Prusacy i Austriacy dokonali kasat na swoich terenach. Najdłużej utrzymali się zakonnicy w Przeworsku, bo do 1846 r. Władze przejęły cały majątek bożogrobców od pól, lasów, browarów, młynów po naczynia liturgiczne, kościoły, klasztory, szpitale i przytułki. Podejmowane kilkakrotnie zabiegi o przywrócenie funkcjonowania klasztorów zarówno u władzy świeckiej jak i papieskiej nie odniosły pozytywnych rezultatów.
Straty dla naszej kultury były ogromne: 4 677 woluminów oraz nieokreśloną liczbę inkunabułów i rękopisów zakonnych wywieziono do Warszawy (Samuel Bogumił Linde), skąd zabrano je do Petersburga. Do dzisiaj odzyskano zaledwie kilkadziesiąt pozycji rozproszonych po bibliotekach Polski. W Miechowie zachowały się nieliczne szczątki bogatej biblioteki oraz niewielka ilość naczyń liturgicznych schowana przemyślnie przed rabunkiem. Kościół przeszedł pod zarząd księży parafialnych natomiast klasztor został przejęty na biura i mieszkania dla urzędników carskich. Po jakimś czasie zwrócono kościołowi przyziemie klasztoru – krużganki jako nieprzydatne dla zaborcy. Ostatni proboszcz generalny Tomasz Nowina-Nowiński pozostał na stanowisku jako proboszcz świecki. Jeden z byłych zakonników, Baltazar Chwalbiński, został po śmierci Tomasza Nowińskiego proboszczem w 1830 r. Jeszcze w 1846 r. wraz z czterema ostatnimi żyjącymi braćmi wniósł prośbę o restytucję zakonu. Zrezygnował z urzędu w 1852 r.
Baltazar Chwalbiński był ostatnim z bożogrobców w Miechowie
Czasy świetności zakonu bożogrobców dawno minęły, a od formalnej kasaty zakonu na ziemiach polskich upłynęło wiele lat. Pomimo znacznego upływu czasu w miejscach, gdzie wybudowali swoje kościoły, domy zakonne, szkoły czy szpitale, do dnia dzisiejszego istnieją wyraźne ślady ich działalności. Podjęliśmy próbę przybliżenia miejsc, gdzie do dzisiaj pamięta się o zakonnikach w czarnych habitach z czerwonym podwójnym krzyżem, gdzie istnieją kościoły stanowiące pomniki ich sławnej przeszłości. Nie wyczerpujemy w całości problemu, gdyż skupiliśmy się na miejscach, które możemy odwiedzić i jednocześnie takich, gdzie widoczne są ślady działania bożogrobców.
Rozpoczniemy oczywiście od Miechowa, który był siedzibą ich zwierzchnictwa i gdzie na każdym kroku widać wyraźnie ich ślady. Kolejne opisywane miejsca to funkcjonujące kościoły w Siedliskach, Uniejowie, Chodowie, Sławicach, Wrocimowicach, Krakowie, Chełmie i Łapszach Niżnych. Wyjątkiem jest tu może pokrótce opisany dawny kościół św. Jadwigi na krakowskim Stradomiu, który mimo iż od końca XVIII w. służy świeckim celom, to w części nadal przypomina dawną świątynię. Skupiamy się tu oczywiście na Małopolsce, chociaż zakon bożogrobców rozlokował swoje siedziby na terenie całego naszego kraju i w innych województwach możemy również odnaleźć znakomite ślady ich działalności.
MIECHÓW
Pierwszy drewniany kościół z niewielkimi budynkami klasztoru wzniesiony pod nadzorem Marcina Gallusa stał się zbyt mały jak na potrzeby rozwijającego się zakonu. Przerobiono więc budynki klasztorne i wybudowano w Miechowie kościół w stylu romańskim z ciosów kamiennych. Pod koniec XIV w. i ten stał się za mały. Kolejna przebudowa zakończyła się wzniesieniem dużego gotyckiego zespołu składającego się z trójnawowej bazyliki i budynku klasztornego. Kościół miechowski jest trzynawową, trójprzęsłową bazyliką gotycką z XIV-XV wieku z fragmentami romańskimi z pierwszego trzydziestolecia XIII w. Obecny jego wygląd to wynik gruntownej przebudowy w stylu późnobarokowym w latach 1745-1802. Jest budowlą orientowaną, usytuowaną w północno-zachodnim narożu Rynku.
Do świątyni wchodzi się przez kruchtę znajdującą się przy południowej nawie drugim bokiem przylegającą do wieży. Jest to kwadratowa budowla o dwóch kondygnacjach posiadająca ścięte narożniki, nakryta płaską kopułą z obeliskiem na szczycie. Na zewnątrz kruchty we wnękach znajdują się dwie rzeźby: Ofiarowanie z XVII w. oraz późnobarokowa św. Jadwigi Śląskiej. Na wysokich cokołach stoją figury: św. św. Piotra i Pawła oraz dwóch aniołów. W ścianie zachodniej kruchty znajduje się ołtarz z krucyfiksem i późnobarokowymi posągami Matki Bożej Bolesnej oraz św. św. Piotra i Pawła. Do kościoła prowadzi wejście przez barokowy marmurowy portal z 1714 r. ozdobiony herbem Gryf oraz herbem bożogrobców – podwójnym krzyżem. Nawa główna świątyni, wysoka na 25 metrów i długa na 50 m, ma sklepienie oparte na pojedynczych i podwójnych gurtach. Wzdłuż niej biegnie profilowany gzyms. Pod nim, między filarami, umieszczone są kartusze herbowe osób zasłużonych dla rozwoju zakonu. Od wschodu nawa zamknięta jest ołtarzem głównym, od zachodu chórem muzycznym. Prezbiterium zamknięte jest wielobocznie, trójprzęsłowe, dwustopniowe. Ściany podzielone są gzymsem na dwie kondygnacje: w górnej części rozdzielone pilastrami i balkonikami, w dolnej mają podział ramowy. Wzdłuż prezbiterium niższego po obu stronach pod ścianami znajdują się stalle dębowe ozdobione rzeźbą barokową. Na ścianach prezbiterium wiszą obrazy o tematyce religijnej. W środkowej części posadzki znajduje się wejście do lochów oraz krypt grobowych zamknięte pokrywą z 1793 r. wykonaną z grubej blachy miedzianej z napisem: „D.O.M. SEPULCRUM PRAEPOSITORUM GENERALIUM ET FRATRUM CUSTODUM SS SEPULCRI HIEROSOLIMITANI MDCCXCIII”. Prezbiterium wyższe oddzielone jest od niższego marmurową balustradą. W lewej ścianie znajduje się wejście prowadzące do zakrystii z marmurowym portalem ozdobionym herbem bożogrobców oraz mitrą i pastorałem. Pomiędzy nim a balustradą stoi tron prepozytów miechowskiego zgromadzenia bożogrobców. Na oparciu tronu umieszczono herb bożogrobców oraz insygnia władzy proboszczów generalnych. Przed balustradą są dwa wejścia boczne: od strony południowej z „babińca” (przedsionka wejściowego), a od strony północnej z przedsionka zakrystii. W samym kościele, nie licząc krużganków, znajduje się dwanaście ołtarzy. Główny – rokokowo-klasycystyczny (dzieło Wojciecha Rojowskiego) wypełnia całą wschodnią ścianę świątyni. Centralne miejsce ołtarza zajmuje relief przedstawiający Zmartwychwstanie. Nad kamiennym grobem unosi się w obramieniu z chmur postać zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa z chorągwią. Obok grobu przedstawiono przerażonych strażników. Między sześcioma korynckimi kolumnami, umieszczonymi po obu stronach centralnej części ołtarza, znajdują się postacie trzech niewiast: Marii Magdaleny, Marii – matki Jakuba i Salome, niosących do grobu wonności oraz postać anioła. W górnej części ołtarza, nad zwieńczeniem kolumnady, umieszczona jest grupa aniołków adorująca ukoronowanego Boga Ojca trzymającego berło i wspartego o kulę ziemską.
Tabernakulum ołtarzowe wykonane w stylu rokokowym stoi na tle płyt lustrzanych wypełnionych ornamentyką rokokową. Na zwieńczeniu postacie św. św. Grzegorza i Augustyna. Centralnie umieszczone jest wyobrażenie Ducha Świętego w postaci gołębicy. Właściwe tabernakulum wykonane jest w formie miniaturowej świątyni z dwoma aniołami po bokach. Przy tęczy ustawione są ukośnie dwa rokokowe ołtarze. Z lewej strony ołtarz św. Jakuba Apostoła Mniejszego. Centralna płaskorzeźba ołtarza przedstawia św. Jakuba biskupa Jerozolimy, w trakcie ceremonii święcenia olejów. Z prawej ołtarz św. Augustyna. Płaskorzeźba ołtarzowa przedstawia scenę wręczenia reguły kanonikom regularnym Stróżom Grobu Chrystusowego w Jerozolimie. Postacie zakonników ubrane są w charakterystyczne dla stróżów Grobu Bożego szaty zakonne – na habity nałożone mają pelerynki (mantolety) ozdobione wyhaftowanym czerwonym podwójnym krzyżem na lewej piersi. Przy filarach międzynawowych umieszczone są następne dwa rokokowe ołtarze – św. św. Piotra i Pawła z lewej strony a św. Jana Nepomucena z prawej. Po drugiej stronie tych filarów, zwrócone w kierunku ołtarza głównego, stoją dwa barokowe konfesjonały w stylu zgodnym ze stallami.
Przy lewym filarze zawieszona jest późnobarokowa ambona z 1777 r., do której wejście prowadzi od nawy północnej schodkami ukrytymi wewnątrz filara. Na rogach kosza ambony znajdują się postacie czterech ewangelistów. Płyciny kosza zaopatrzone są w złocone płaskorzeźby – sceny z życia Chrystusa. Daszek ambony wieńczy postać anioła trzymającego tablice mojżeszowe. Chór muzyczny zamyka nawę od strony zachodniej i zajmuje całą szerokość kościoła. Wsparty jest na czterech opilastrowanych filarach biegnących linią falistą. Chór ozdobiony jest bogatą ornamentyką rokokową. Organy w typie barokowo-klasycystycznym z postacią św. Cecylii – patronki śpiewu i muzyki kościelnej, zawierają 12 zespołów piszczałek w części środkowej (w nawie głównej) oraz po trzy zespoły w nawach bocznych.
Pod chórem w zachodniej ścianie kościoła, w niszy sklepionej półkoliście, znajduje się malowidło ścienne pochodzące z okresu przed 1379 r. Przedstawia ono Chrystusa ukrzyżowanego wraz z trzema Mariami. Obok stoi św. Jan i jakiś rycerz – prawdopodobnie autor fresku uhonorował w ten sposób fundatora kościoła i klasztoru księcia Jaksę. Nad niszą znajduje się okrągłe okienko z charakterystycznym czterolistnym wycięciem. Ściana ta pochodzi z dawnego romańskiego kościoła. W nawie południowej znajduje się ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej z piękną, kutą barokową suknią. Obraz niesiony jest przez dwa anioły. W zwieńczeniu ołtarza anioły adorujące hierogram MARYA. Pod nimi kartusz rokokowy z napisem: „ECCE ANCILLA DOMINI”. Po obu stronach ołtarza stoją postacie rodziców Marii – Anna i Joachim. W dolnej części nastawy ołtarza w zaszklonej wnęce umieszczone są relikwia św. Konstancjusza. Ołtarz od dalszej części kościoła oddzielony jest marmurową balustradką z przejściem w środku.
Boczny ołtarz w nawie południowej (oparty o ścianę południową kościoła) w swej centralnej części zawiera obraz pędzla Franciszka Smuglewicza przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. W południowej ścianie umieszczone jest wejście główne z kruchty, prowadzące przez klasycystyczny portal z 1714 r. wykonany z marmuru, ozdobiony epitafium i portretem na blasze proboszcza generalnego Floriana Buydeckiego (1762-1765). Nad portalem widnieje stiukowa płaskorzeźba przedstawiająca Przemienienie Pańskie. Nawę południową kościoła od zachodu zamyka wnęka z podniesioną posadzką, z której prowadzi wejście na wieżę kościelną. Miechowski kościół zaopatrzono w murowaną wieżę w 1397 r., była niższa niż obecnie i cała zbudowana z ciosów kamiennych. Liczne najazdy tatarskie nadwyrężyły jej konstrukcję tak, że trzeba ją było remontować. Została gruntownie przebudowana i obłożona z zewnątrz cegłą zendrówką. Wieża przykryta była gotyckim czterospadowym dachem namiotowym i kryta jak większość budowli gotyckich dachówką. Pożar, jaki ogarnął całe miasto w święta wielkanocne 1745 r. nie oszczędził kościoła. Budowla spłonęła doszczętnie, a ogromny żar spowodował nawet zawalenie się stropów. Zaczęto mozolnie odbudowywać świątynię wraz z wieżą. Z uwagi na to, że w pożarze miasta spłonęła również dzwonnica stojąca nad wejściem do zabudowań klasztornych, od strony Małego Rynku, wieżę odbudowywano z zamysłem wykorzystania jej jako dzwonnicy (wcześniej miała charakter typowo obronny). W 1761 r. wciągnięto na nią dzwony, a w 1791 r. ozdobiła jej dach ogromna kula ze złoconym krzyżem bożogrobców na stronie południowej zwróconej w kierunku miasta. W posadzce, w południowo-zachodniej części kościoła, znajduje się wejście do krypt grobowych usytuowanych pod nią. Kaplica św. Marii Magdaleny umiejscowiona jest pod wieżą. Wejście do niej znajdujące się w południowo-zachodniej części kościoła prowadzi przez barokowy portal z czarnego marmuru z epitafium i portretem na blasze generała zakonu Macieja Łubieńskiego (1617-1627). Kaplica ma gwiaździste sklepienie a ściany pokryte są freskami z XV w. W ołtarzu kaplicy znajduje się postać Chrystusa Ukrzyżowanego – kopia gotyckiej rzeźby skandynawskiej. W południowej ścianie kaplicy znajduje się nisza z płóciennym malowidłem przedstawiającym Marię Magdalenę. W posadzce jest wejście do krypty grobowej znajdującej się pod kaplicą.
W nawie północnej w nastawie ołtarza umieszczony jest krucyfiks z I połowy XVI w. Nad ołtarzem znajduje się medalion z napisem „ECCE SALVATOR MUNDI”. W zwieńczeniu ołtarza widnieje grupa aniołów trzymających chustę Weroniki oraz włócznię i gąbkę. Po obu stronach ołtarza stoją stiukowe posągi Matki Bożej i św. Jana. Boczny ołtarz nawy utrzymany jest w stylu przeciwległego (w nawie południowej). W centralnej części zawiera obraz św. św. Anny i Marii namalowany przez Franciszka Smuglewicza. Obok ołtarza stoi piękna barokowa chrzcielnica z repusowaną srebrną pokrywą. W ścianie północnej jest przejście do zakrystii a na lewo wejście do maleńkiej kaplicy poświęconej św. Antoniemu. Wewnątrz kaplicy znajduje się ołtarz z barokowym obrazem tego świętego. Pod posadzką północnej nawy znajduje się krypta grobowa, w której złożono szczątki Samuela Nakielskiego. Wyjście do ogrodu plebańskiego w ścianie północnej, prowadzi przez marmurowy klasycystyczny portal zawierający epitafium i portret na blasze proboszcza Mateusza Buydeckiego (1765-1768). Nad portalem jest stiukowa płaskorzeźba Matki Bożej Anielskiej.
Od zachodu nawę zamyka nisza z wejściem do położonych niżej, urządzonych w przyziemiu klasztoru krużganków. Wejście do nich otoczone jest wczesnorenesansowym portalem (1534 r.), na którego górnej części widnieje napis restauratora kościoła – Tomasza Bylicy z Olkusza. Obok wejścia na ścianie północnej znajduje się symboliczny, klasycystyczny nagrobek Jaksy Gryfity ufundowany przez ostatniego generała zakonu Tomasza Nowiny-Nowińskiego w 1802 r. Na ścianie obok znajduje się tablica z epitafium fundatora. Znajdujące się po prawej stronie od wejścia na krużganki drzwi prowadzą do kręconych schodów wiodących na chór.
Krużganki urządzone są w przyziemiu czworoboku klasztornego wybudowanego na zlecenie proboszcza Stanisława Stojko w latach 1385-97 przez muratora Mikołaja z Prus. Posiadają sklepienie krzyżowo-żebrowe ze zwornikami w kształcie tarcz i wspornikach w kształcie kapiteli toskańskich. Na niektórych zwornikach widnieją znaki herbowe: Topór, Odrowąż, Łodzia, Łabędź i Pobóg. W czasach dawnych krużganki były otwarte na wirydarz klasztorny – obecnie ściany między filarami zostały zamurowane i zaopatrzone w przeszklenia. Krużganki są miejscem, gdzie kultywowana jest tradycja bożogrobców odprawiania w każdy piątek przez cały rok nabożeństwa drogi krzyżowej. Tu na ścianach znajdują się piękne neogotyckie stacje drogi krzyżowej. Są również miejscem, gdzie organizowane są różne ekspozycje. W północnym skrzydle urządzona została kaplica całunu. Znajduje się tam Całun Turyński oraz stała ekspozycja dotyczącą tej relikwii kościoła katolickiego. Po pożarze w 1506 r. Tomasz z Olkusza odrestaurował zniszczone krużganki, a w wirydarzu wybudował przylegającą do wschodniego skrzydła gotycko-renesansową kaplicę Świętego Grobu (1525 r). Wejście do kaplicy prowadzi ze wschodniego krużganka przez renesansowy portal kamienny, obok którego znajduje się kamienna kropielnica z herbem Andrzeja Batorego „Wilcze zęby”.
Centralnym elementem kaplicy jest Grób Chrystusa. Jest to kamienna kwadratowa budowla wykonana z ciosów kamiennych pokrytych plastyczną dekoracją. W przedniej części po lewej stronie znajduje się niskie wejście do komory grobowej. Kwadratowe wnętrze komory przykryte jest polichromowanym sklepieniem, wzdłuż prawej ściany stoi kamienny zdobiony sarkofag. Górna część grobu jest drewniana, wykonana w stylu barokowym w II połowie XVIII w. Obok w południowozachodniej części kaplicy znajduje się ołtarz z ciosów kamiennych o dekoracji podobnej jak na grobie. Grób Chrystusa był nieodłącznym elementem kościołów wznoszonych przez bożogrobców. Miechowski został wzniesiony na ziemi przywiezionej z Jerozolimy i tu rozsypanej. Dla podniesienia autentyczności miejsca w zachodniej ścianie kaplicy został wmurowany kamień przywieziony z grobu Chrystusa z Jerozolimy.
W okresie kiedy muzułmanie zabronili pielgrzymom odwiedzać grób jerozolimski, Miechów stał się celem pielgrzymek całej średniowiecznej Europy. Jako miejsce pielgrzymek, miechowski Grób Chrystusowy uzyskał szereg przywilejów, w tym przywilej odpustu zupełnego podobnie jak grób jerozolimski. Na prawej ścianie we wnęce znajduje się brązowa tablica z wizerunkiem Ojca Świętego Jana Pawła II upamiętniająca jego pobyt w tejże kaplicy (jeszcze w roli kardynała krakowskiego), o którym to fakcie wspomniał w breve nadającym miechowskiemu kościołowi zaszczytny tytuł bazyliki. Kopuła stropu kaplicy pokryta jest freskami na których w czworokątnych polach umieszczono motywy roślinne. W dolnej części umieszczone są kartusze herbowe zawierające herb królewski oraz herb królowej Bony. Wśród dostojnych gości pielgrzymujących do miechowskiego Grobu Bożego znalazła się królowa Polski św. Jadwiga.
W kompleks budynków zespołu poklasztornego wchodzi tzw. „zamek generałów zakonu”. Najstarszą jego częścią jest fragment północny z sienią przejazdową, którędy wjeżdżało się na wewnętrzny dziedziniec klasztoru. Obiekt ten restaurowany był po pożarach w latach 1506 i 1544, najpierw przez proboszcza Tomasza Bylicę z Olkusza, a później przez Jana z Lwówka. Proboszcz Maciej Łubieński kontynuował dzieło odbudowy, aby jak twierdził – „niegodny miana siedziby proboszczów” – stan jego zmienić. Budynek został wyremontowany, pokryty gontem, a wnętrze obiektu otrzymało jednolitą manierystyczną formę. Pożar z 1745 r. doszczętnie zniszczył kościół i budynek zamku. W 1762 r. kolejny proboszcz Florian Buydecki odnowił budynek w stylu późno barokowym. Z „zamkiem” poprzez bramę wjazdową łączy się kamienne murowane ogrodzenie, do którego w północno-wschodnim narożniku przylega nakryta dachem namiotowym wieloboczna, przysadzista baszta o znaczeniu dekoracyjnym.
Do prostokątnego czworoboku klasztoru od południa przylega podłużna dobudówka (skrzydło południowe), w której obecnie mieści się sąd i prokuratura. Budynek zajmowany przez prokuraturę i wydział ksiąg wieczystych nazywany był „pałacem opackim”. Klasztor jest potężnym czworobokiem na planie wydłużonego prostokąta. Dwa jego piętra to cele klasztorne i inne pomieszczenia jak np. karcer zachowany do dzisiaj i przerobiony na lamus. Do dnia dzisiejszego, pomimo wielu przeróbek, zachowało się około 60 cel zakonnych oraz dwupiętrowe pomieszczenie refektarza. Na ścianach budowli wyraźnie widać historię remontów i przeróbek. Wspaniałym przykładem sztuki kamieniarskiej są, znajdujące się od wschodu budynku, rzeźbione w kamieniu obramienia okienne. Do zespołu poklasztornego od strony południowo-wschodniej przylega cmentarz kościelny, który kiedyś był cmentarzem grzebalnym. Ogrodzony jest on murem z żeliwnymi przęsłami na kamiennej podmurówce wykonanym w 1880 r., zrekonstruowanym gruntownie od strony zachodniej i południowej w 1994 r., a od wschodniej w 2002 r.
Autor tekstów Włodzimierz Barczyński
ze strony http://bozogrobcy.miechow.info/
